محمدتقی امیرکبیر

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 13 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(ح 1268 -1222 ق)، خدمتگزار علم، فرهنگ و تمدن. ملقب به اتابك اعظم، امیرنظام و امیركبیر. وى در هزاوه، از قراى فراهان، به دنیا آمد. پدرش در دستگاه میرزا بزرگ فراهانى و فرزند او، میرزا ابوالقاسم قائم مقام دوم، سمت آشپز را داشت و بعدها به عنوان ناظر و ریش سفید خانه میرزا ابوالقاسم انتخاب شد. میرزا تقى از دوران كودكى در خانه‏ى قائم مقام بود و میرزا ابوالقاسم در تربیت و نشو و نماى وى سهم بسزایى داشت. در حدود 1243 ق امیر به خدمت دبیرى و پس از آن در خدمت استیفا (وصول مالیات و حقوق دیوانى) داخل شد و سپس در سلك منشیان رسمى قائم مقام درآمد. وى بعدها عهده‏دار معاونت امیرنظام، میرزا محمد خان زنگنه شد و ملقب به وزیر نظام گردید و بعد از مرگش جانشین او شد و به امیرنظام لقب یافت. اولین مسافرت برون مرزى میرزا تقى خان براى معذرت خواهى دولت ایران از قتل گریبایدوف بود. دومین سفر او در 1245 ق براى ملاقات با نیكلاى اول، امپراتور روسیه بود كه به همراه محمد خان زنگنه و چند تن دیگر به ایروان رفت. مهم‏ترین سفر خارجى میرزا تقى خان مسافرت به كشور عثمانى بود. وى، با عنوان سفیر ایران، براى برقرارى صلح با عثمانى، به همراه حاج میرزا آقاسى به ارزروم (ارزنة الروم) رفت. امیركبیر پس از موفقیت در تنظیم و عقد پیمان صلح به ایران بازگشت كه این مأموریت چهار ساله را مى‏توان از موفق‏ترین و مهم‏ترین مأموریتهاى خارج از كشور این بزرگمرد براى ایران دانست. پس از مرگ محمدشاه میرزا تقى خان براى به تخت نشاندن ناصرالدین‏شاه تلاش بسیارى كرد و به دلیل لیاقتهاى او، شاه وى را عهده‏دار مقام صدارت اعظمى كرد و ملقب به امیركبیر اتابك اعظم نمود. اوضاع ایران در زمان به صدارت رسیدن امیركبیر به هم ریخته و هرج مرج حاكم بود. خزانه‏ى دولت خالى شده بود و فرمانداران در شهرستانهاى تابعه خود حكومت خود مختار تشكیل داده بودند. همچنین ناامنى در جاده‏ها و در شهرها حكمفرما بود. اصلاحات امیركبیر ابتدا با عزل افراد بى‏كفایت و نصب اشخاص كاردان شروع شد. او سپس اوضاع مالى و امنیت جاده‏ها و راهها را سامان بخشید و پس از اصلاح دارایى و امور مالى كشور به اصلاح ارتش پرداخت. از مهم‏ترین اصلاحات اقتصادى امیركبیر: توسعه‏ى زراعت نیشكر مازندران و خوزستان، توسعه‏ى زراعت زعفران و برخى از ادویه‏هاى خارجى در خراسان، ایجاد كارخانه‏ى كاغذسازى در شمال شرقى تهران، تأسیس كارخانه‏هاى چلواربافى و چینى‏سازى در تهران و حریربافى در كاشان و بلورسازى در قم بود. همچنین امور معدن مس قراچه‏داغ و دیگر معادن نظم گرفت. او همچنین اصلاحاتى در دوایر قضایى انجام داد. امیركبیر براى آنكه از روابط صاحب نفوذان داخلى با بیگانگان مقیم تهران آگاه شود، اداره‏ى مخصوص و سریى در تهران به نام منهیان، كه كاركنان آن كاملا مستور و مخفى بودند، تأسیس كرد. امیركبیر در مسائل سیاسى نیز اصلاحاتى انجام داد، از جمله سر و سامان دادن به وضع سفارتخانه‏هاى ایران در خارج از كشور و تلاش در راه اندازى و انتشار روزنامه‏ى «وقایع اتفاقیه» بود. او همچنین به تمام مداخلات ناروا و نامشروع بیگانگان در ایران خاتمه داد. امیركبیر همچنین در مفاد قرارداد واگذارى قسمتى از سواحل دریاى خزر و نیز واگذارى بیمارستانى در گرگان به روسیه بازنگرى و تجدید نظر كرد. یكى دیگر از مهمترین كارهاى امیركبیر تأسیس دارالفنون بود كه مى‏توان این اقدام را از مهم‏ترین كارهاى وى در جهت پیشرفت علم و فرهنگ ایران دانست. پس از این همه فعالیت در راه آبادانى كشور، بر اثر ناسپاسى ناصرالدین شاه و اقدامات اطرافیانش و خارجیانى كه هریك به گونه‏اى از طرف او ضربه و زیان دیده بودند، ابتدا به دستور شاه عزل و سپس به كاشان فرستاده شد. پس از تبعید توهین‏آمیز امیر به كاشان بر اثر اصرار میرزا آقا خان نورى سرانجام شاه حكم قتل او را امضا نمود و امیركبیر به طرز فجیعى در حمام فین كاشان با زدن رگهاى دست و پا به شهادت رسید. پیكر امیركبیر ابتدا در كاشان و سپس به پایمردى همسرش، عزت‏الدوله، در كربلا به خاك سپرده شد.[1] (میرزا- خان) ملقب به امیر نظام كه بعدها مشهور به امیر كبیر گردید. وى از بزرگترین رجال سیاسى دوره قاجاریه است (مقت. 1268 ه.ق.) اصلا فراهانى است و پدرش مشهدى قربان طباخ ابوالقاسم قائم مقام بود. تقى نیز در خاندان قائم مقام تربیت یافت و در جوانى وارد دستگاه ولیعهد در تبریز گردید و جزو هیئت اعزامى به روسیه به ریاست خسرو میرزا به آن كشور رفت (1244). امیر نظام زنگنه بدو توجه كرد و وى را همراه ناصرالدین میرزا ولیعهد براى ملاقات با تزار روسیه به اوج كلیسا فرستاد. اندكى بعد وى به ریاست قشون آذربایجان منصوب گردید (1263) و پس از فوت امیر نظام زنگنه به پیشكارى آذربایجان منصوب گردید و سرپرستى ولیعهد بدو محول شد. پس از مرگ محمد شاه (در سال 1264) میرزا تقى‏خان ناصرالدین میرزا را به تهران حركت داد و وسایل استقرار سلطنت او را فراهم آورد و با مقام صدارت عظمى بر تق و فتق امور پرداخت و دستگاه دولت و دربار را دقیقا تحت نظارت قرار داده، مستمریهاى بیجا را قطع كرد، امور مالى كشور را متمركز ساخت، مالیاتهاى معقوه را وصل كرد، قشون را منظم نمود، با دول همسایه روابط سیاسى براساس دوستى متقابل دایر كرد و قیود سیاسى را درهم شكست، با تأسیس دارالفنون و استخدام معلمان اروپایى بنیاد فرهنگ نو را ریخت، اما مخالفان او از پاى ننشستند تا شاه را وادار به عزل و تبعید وى به كاشان و صدور حكم قتل او كردند.